Document Type : Research Paper
Authors
1 Department of General Psychology, Science and Research Branch. Islamic Azad University. Tehran. Iran
2 Dr. Esmaeil Saadipour, Full Professor, Department of Educational Psychology, Allameh Tabataba’i University
3 Professor, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran
Abstract
با گسترش سریع فناوریهای دیجیتال و افزایش دسترسی به اینترنت، فضای مجازی به بخش جداییناپذیری از زندگی روزمرۀ دانشآموزان تبدیل شده است. این فضا، اگرچه فرصتهای بیشماری برای یادگیری، ارتباطات اجتماعی و رشد فردی فراهم میکند، اما چالشهای روانی و رفتاری متعددی را نیز به همراه دارد. تحقیقات اخیر نشان میدهند که استفاده نامناسب و بیش از حد از فضای مجازی میتواند تأثیرات منفی قابلتوجهی بر سلامت روانی و خودتنظیمی تحصیلی دانشآموزان داشته باشد. این تأثیرات منفی به ویژه در دوران نوجوانی، که مرحلهای حساس از رشد روانی و اجتماعی است، میتواند پیامدهای بلندمدتی بر سلامت روان و موفقیت تحصیلی افراد داشته باشد.
هدف اصلی این پژوهش، تدوین بسته آموزشی مدیریت رفتار در فضای مجازی و اثربخشی آن بر سلامت روانی و خودتنظیمی تحصیلی دانشآموزان دختر متوسطه شهر تهران بود. در مرحله اول، بسته آموزشی با استفاده از روش کتابخانهای و تحلیل محتوای متون علمی تدوین گردید. سپس با بهرهگیری از نظرات متخصصان روانشناسی، روانشناسی تربیتی و مدیریت رسانه، روایی محتوایی آن از طریق شاخص نسبت روایی محتوایی (CVR) بررسی شد و نتایج نشان داد که تمامی سرفصلها و محتوای تدوینشده، روایی کافی را دارا بوده و از نظر علمی و کاربردی، موردتأیید متخصصان قرار گرفت.
در مرحله دوم، با استفاده از طرح پژوهشی آزمایشی (پیشآزمون، پسآزمون با گروه کنترل) و تحلیل واریانس اندازهگیری مکرر، اثربخشی بسته آموزشی در متغیرهای پژوهش مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج نشان داد که: سلامت روان دانشآموزانی که آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی را دریافت کردهاند، نسبت به گروه کنترل، به طور معناداری بهبود یافته است. به نظر میرسد مکانیسمهای اثرگذاری آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی بر سلامت روان دانشآموزان از طرق ذیل باشد:
1- تقویت مهارتهای خودمراقبتی و خودتنظیمی: آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی به دانشآموزان کمک میکند تا مهارتهای خودمراقبتی و خودتنظیمی را تقویت کنند .این مهارتها شامل توانایی کنترل استفاده از فضای مجازی، تنظیم هیجانات، و پیشگیری از رفتارهای پرخطر آنلاین میشود. پژوهشها نشان دادهاند که آموزش این مهارتها میتواند به بهبود سلامت روانی، اجتماعی و جسمانی دانشآموزان منجر شود.
2-کاهش اضطراب، افسردگی و استرس از طریق مداخلات دیجیتال: مداخلات دیجیتال مبتنی بر آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی میتوانند به کاهش اضطراب، افسردگی و استرس در دانشآموزان کمک کنند. مطالعات نشان دادهاند که این مداخلات با ارائه راهکارهای مقابلهای و افزایش آگاهی فردی، به بهبود سلامت روانی دانشآموزان منجر میشوند.
3-بهبود انعطافپذیری شناختی و کاهش اهمالکاری تحصیلی: آموزش مهارتهای تنظیم هیجان در قالب مدیریت رفتار در فضای مجازی میتواند به بهبود انعطافپذیری شناختی و کاهش اهمالکاری تحصیلی در دانشآموزان منجر شود. این آموزشها به دانشآموزان کمک میکنند تا با چالشهای تحصیلی بهتر مقابله کنند و عملکرد تحصیلی خود را بهبود بخشند .
4-نقش معلمان در ایجاد محیط حمایتی و امن: معلمان نقش مهمی در مدیریت هوشمندانه فضای مجازی و حمایت از سلامت روان دانشآموزان دارند. با آموزش استفاده مسئولانه از فضای مجازی، ایجاد فضای امن در محیطهای آموزشی و همکاری با والدین، معلمان میتوانند به بهبود سلامت روانی و ارتقاء توانمندیهای دانشآموزان کمک کنند.
5- کاهش پرخاشگری و افزایش تفکر خلاق: استفاده مناسب از شبکههای اجتماعی مجازی میتواند به کاهش پرخاشگری و افزایش تفکر خلاق در دانشآموزان منجر شود. آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی به دانشآموزان کمک میکند تا از این فضا بهطور مثبت استفاده کنند و مهارتهای اجتماعی خود را تقویت نمایند.
میتوان نتیجه گرفت که آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی میتواند تأثیرات مثبتی بر سلامت روان دانشآموزان داشته باشد، بهویژه زمانی که این آموزشها بهصورت هدفمند و با مشارکت معلمان و والدین ارائه شوند. بااینحال، استفاده نادرست و بیرویه از فضای مجازی میتواند منجر به مشکلات روانشناختی جدی شود. بنابراین، طراحی و اجرای برنامههای آموزشی مناسب و مدیریت هوشمندانه فضای مجازی برای حفظ و ارتقاء سلامت روان دانشآموزان ضروری است.
همچنین خودتنظیمی تحصیلی دانشآموزان گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل به طور معناداری افزایش یافته است. این یافتهها نشان میدهند که با توجه به نقش شبکههای اجتماعی در افزایش استرس، اضطراب و حواسپرتی دانشآموزان، آموزش مدیریت صحیح رفتار در فضای مجازی برای ارتقای سلامت روان آنها ضروری است. ضمن آنکه ارتقای مهارتهای برنامهریزی، مدیریت زمان و کنترل عوامل مزاحم دیجیتال، موجب بهبود خودتنظیمی تحصیلی میشود. به نظر میرسد مکانیسمهای اثرگذاری آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی بر سلامت روان دانشآموزان از طرق ذیل باشد:
افزایش آگاهی دانشآموزان درباره زمانبندی و اولویتبندی: آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی به دانشآموزان کمک میکند تا زمان استفاده از اینترنت و شبکههای اجتماعی را کنترل کنند و در نتیجه زمان بیشتری برای مطالعه و فعالیتهای تحصیلی اختصاص دهند. این آگاهی منجر به بهبود برنامهریزی و خودتنظیمی در روند تحصیل میشود.
2-کاهش حواسپرتی و تمرکز بهتر در محیط آموزشی: مدیریت رفتارهای مجازی باعث میشود دانشآموزان کمتر دچار حواسپرتی ناشی از پیامها و محتوای غیرضروری شوند. کاهش این عوامل مزاحم، امکان تمرکز بیشتر بر روی تکالیف و درسها را فراهم میآورد .
3-تقویت مهارتهای خودکنترلی: از طریق آموزش مدیریت رفتار، دانشآموزان یاد میگیرند چگونه در مقابل وسوسههای استفاده مکرر از فضای مجازی مقاومت کنند که این موضوع با افزایش مهارتهای خودکنترلی ارتباط مستقیم دارد و خودتنظیمی تحصیلی را بهبود میبخشد .
4-افزایش خودآگاهی نسبت به تاثیر فضای مجازی بر عملکرد تحصیلی: آموزش مدیریت رفتار باعث میشود دانشآموزان درک بهتری از اثرات منفی استفاده بیش از حد از فضای مجازی روی یادگیری و تمرکز پیدا کنند و انگیزه بیشتری برای کنترل رفتار خود داشته باشند.
5- ایجاد عادات مثبت و کاهش رفتارهای مخرب: این آموزشها باعث شکلگیری عادات مثبت مثل برنامهریزی مطالعه، استفاده محدود و هدفمند از فضای مجازی، و پرهیز از فعالیتهای اضافی و بیهدف میشود که همه اینها پایههای اصلی خودتنظیمی تحصیلی هستند.
میتوان نتیجه گرفت که آموزش مدیریت رفتار در فضای مجازی، با فراهم آوردن بستر مناسب برای ارتقای مهارتهای خودتنظیمی، نقش مهمی در بهبود عملکرد تحصیلی و موفقیت دانشآموزان دارد. توصیه میشود مدارس و نهادهای آموزشی در راستای ارتقای کیفیت یادگیری و پیشرفت تحصیلی، به طراحی و اجرای چنین برنامههای آموزشی بپردازند تا از تأثیر مثبت آن بر خودتنظیمی تحصیلی دانشآموزان بهرهمند شوند. اگرچه بسته آموزشی مدیریت رفتار در فضای مجازی روی هر دو متغیر وابسته اثرگذار بوده است، بااینحال، اندازه اثر محاسبه شده نشان داد که بیشترین تأثیر بر خودتنظیمی تحصیلی و بعد سلامت روان بوده است.
Keywords
Main Subjects
)